"Helaas kunnen we geen commentaar geven op het Amerikaanse beleid": Radio Free Europe trotseert Trump, die de financiering van het station wil korten

Tussen drie begraafplaatsen in Oost-Praag staat het gebouw van Radio Free Europe eenzaam en verlaten: een groot grijs betonblok met een fakkellogo dat doet denken aan het Amerikaanse Vrijheidsbeeld. Slechts een paar honderd meter verderop liggen de graven van de onheilsprofeet Franz Kafka, de voormalige dissident, dichter en later de eerste president van Tsjechië, Václav Havel, en mijn geëmigreerde grootouders, die eerst Russisch, toen Tsjechisch en later Duits spraken. "Wat moet deze groet uit de 20e eeuw me vertellen?", vraag ik me af als ik de Nieuwe Joodse Begraafplaats aan de Izraelskástraat betreed, een betoverende laan doorloop en kleine steentjes leg op het graf van mijn onverwoestbare, maar helaas niet onsterfelijke, grootouders, glinsterend in de herfstzon.

Aan de overkant van de straat lijkt de buitenkant van Radio Free Europe op de zwaarbewaakte vleugel van een gevangenis. De omroep, gefinancierd door het Amerikaanse Congres, dreigt te sluiten. Kort nadat hij voor de tweede keer president was geworden, besloot de wellicht nietsvermoedende, mogelijk kwaadaardige Poetin-adviseur Donald Trump de financiering van Radio Free Europe stop te zetten. Radio Free Europe werd in 1950 door de CIA opgericht als onderdeel van een geheime operatie.

Tijdens de Koude Oorlog had het station, dat nog niet in Praag maar in de Engelse Tuin in München gevestigd was, de existentiële taak om de mensen achter het IJzeren Gordijn niet alleen te voorzien van jazz en rock-'n-roll, maar vooral van informatie en nieuws dat verder ging dan de communistische propaganda die hen voortdurend bombardeerde.

Luisteren naar westerse radio kon destijds soms zelfs levens redden – zoals het geval was na de kernramp van Tsjernobyl in 1986, die dagenlang door de Sovjetleiding werd verdoezeld. Radio Free Europe was sinds 1950 verantwoordelijk voor Oost-Centraal-Europa, terwijl Radio Liberty, kort daarna opgericht, verantwoordelijk was voor de Sovjet-Unie. Tegenwoordig zijn de twee stations organisatorisch met elkaar verbonden; de officiële naam is Radio Free Europe / Radio Liberty (RFE/RL).

Vanuit Trumps perspectief is dit een belastingvretend anachronisme. Daarom gaf de Amerikaanse president opdracht tot de ontbinding van de United States Agency for Global Media, het moederbedrijf van alle Amerikaanse omroepen in het buitenland, waaronder Radio Free Asia en Voice of America. "Ja, sluit het af," stemde multimiljardair Elon Musk, die door Trump was aangesteld om bezuinigingsmaatregelen door te voeren, in op X februari vorig jaar. Europa is immers al lang vrij, zei Musk, een AfD-sympathisant, en niemand luistert meer naar deze zenders; alleen gestoorde linkse radicalen praten daar met elkaar. De voorzitter van RFE/RL omschreef Trumps besluit om de financiering van de omroep te verlagen op zijn beurt als een "enorm geschenk aan Amerika's vijanden".

RFE/RL moest veel werknemers met verlof sturen, maar spande een rechtszaak aan tegen het presidentieel decreet en kon dankzij nog steeds onafhankelijke Amerikaanse rechters overleven tot het einde van het begrotingsjaar in september. Momenteel ligt het Congres plat door een shutdown en een paar Europese landen hebben RFE/RL al hulp aangeboden, maar het is onduidelijk of deze financiering op de lange termijn voldoende zal zijn.

Hoe is de stemming hier in Praag, waar de vooruitziende Havel in 1995 de presentator uitnodigde als gebaar van dankbaarheid, omdat hij aanvoelde dat de geschiedenis met de val van de Muur nog niet voorbij was? Zijn de mensen misschien al bezig met de voorbereidingen voor de begrafenis op de begraafplaats hiernaast?

Omdat de hoofdingang gesloten is (kostenbesparende maatregel!), gebruiken mensen momenteel de kleinere ingang aan de andere kant. Na een paar wantrouwige vragen en blikken later, bij aankomst in het hoofdgebouw, bevindt men zich in de lobby, naast de ingang van de redactie, voor een enorm monument ter nagedachtenis aan de 19 vermoorde RFE/RL-journalisten. Het toont foto's van alle slachtoffers, de meesten lachend – bijvoorbeeld van een Wit-Russische redacteur wiens lichaam in 1954 drijvend in de Isar werd gevonden, van een Bulgaarse schrijver en journalist die in 1978 in Londen werd vergiftigd met een paraplupunt, en van een Iraakse correspondent die in 2007 door een opengeklapt autoraam werd neergeschoten.

In 1981 vond er ook een bomaanslag plaats op het redactiegebouw in München, vermoedelijk door de Roemeense geheime dienst, waarbij acht mensen gewond raakten, van wie sommigen ernstig. Twintig jaar eerder werd er gif aangetroffen in de zoutvaatjes in de kantine.

Iedereen die voor Radio Free Europe werkt, riskeert zijn leven, zelfs vandaag de dag. Twee journalisten zitten momenteel onrechtmatig gevangen in Rusland en Azerbeidzjan; een paar weken geleden, na bijna vijf jaar gevangenisstraf in Wit-Rusland, werd een jonge blogger vrijgelaten. Hij runde een Telegram-kanaal met de angstaanjagende naam "Wit-Rusland met Hersens", wat de onzekere dictator Loekasjenko deed sidderen.

Persvoorlichter Lukas Bagin, een kleine man met veel energie, verschijnt voor het monument – ​​en leidt ons vervolgens naar een enorme kaart die aan de muur ernaast hangt. De kaart toont alle 23 landen in Oost-Europa, de Kaukasus, Centraal-Azië en het Midden-Oosten, waar RFE/RL momenteel in 27 talen uitzendt vanwege het gebrek aan onafhankelijke berichtgeving daar. Bagin zegt dat er wereldwijd wekelijks bijna 50 miljoen luisteraars, lezers en kijkers worden bereikt. Vaak zijn dit ballingen die hun min of meer onderdrukte landgenoten bemoedigen, die overigens soms in levensgevaar zouden verkeren als ze hun baan en daarmee hun verblijfsvergunning zouden verliezen en gedwongen zouden worden terug te keren naar hun thuisland.

Opvallend aan de kaart is dat veel landen die na het einde van de Koude Oorlog van de kaart verdwenen, nu weer terug zijn. RFE/RL keerde bijvoorbeeld een paar jaar geleden terug naar Hongarije, Roemenië en Bulgarije. Was die wandeling door de begraafplaats van eerder misschien geen groet uit de 20e eeuw, maar een profetie?

Wat het meest is veranderd, is de manier waarop het nieuws wordt gebracht, zegt Bagin, afkomstig uit Slowakije, dat nog niet in het programma is opgenomen. In tegenstelling tot vroeger speelt kortegolfradio in de meeste landen een vrijwel onbelangrijke rol; tegenwoordig gebeurt het meeste via sociale media. In Rusland, waar RFE/RL sinds 2024 als een "ongewenste organisatie" wordt beschouwd en, net als in Iran, Turkmenistan en Wit-Rusland, om veiligheidsredenen geen correspondenten meer heeft, gebeurt het meeste via YouTube, dat via VPN toegankelijk is, zelfs wanneer het internet geblokkeerd is. In plaats van radiojammers te gebruiken, blokkeren 's werelds grote en kleine tirannen nu websites of wurgen ze het internet. Dezelfde tactieken, andere technologieën.

"Dit zijn onheilspellende tijden", zegt Jeremy Bransten, regionaal directeur voor Europese diensten van de Balkan tot Oekraïne, tijdens een gesprek in de cafetaria. Om ons heen praten mensen in allerlei talen en tonen. Bransten is Amerikaan, maar heeft een Poolse moeder. Daarom, zegt hij, was hij al op jonge leeftijd op de hoogte van "het lot van de onderworpen volkeren" en verdiepte hij zich later in de Russische geschiedenis.

Het optimistische gevoel dat bij RFE/RL heerste toen hij er dertig jaar geleden als jonge verslaggever begon, is verdwenen: "Het voelt alsof we terug bij af zijn." Maakt de afhankelijkheid van Amerikaans geld hem niet deprimerend? "Helaas kunnen we geen commentaar geven op het Amerikaanse beleid," zegt Bransten, die met zijn bleke gezicht ook de belichaming van neutraliteit lijkt. Waarom niet? Hij zou toch de Russische oorlog kunnen veroordelen? Het is gewoon niet zijn rol, zegt Bransten. En een agressieoorlog is veel tastbaarder dan de situatie in de VS. Het lijkt alsof hij worstelt met een loyaliteitsconflict. Maar dan voegt hij er strijdlustig aan toe: "Wij willen gewoon ons journalistieke werk doen, en dat is wat we doen."

Over het algemeen is er geen spoor van kommer en kwel te bekennen bij Radio Free Europe in Praag. In de redactievergadering die later plaatsvindt, gedomineerd door mannen met een Oost-Europees accent, proef je pragmatisme en een sterk besef van het vervullen van een essentiële taak als objectieve journalisten in zeer onobjectieve tijden. Het lijkt erop dat ze zich gewoon niet gek willen laten maken door de grillige Trump.

Op de terugweg werp ik nog een laatste blik van een afstandje op het graf van mijn grootouders. Ik herinner me dat mijn grootmoeder me ooit vertelde hoe ze tijdens de Praagse Lente in augustus 1968 van een Amerikaanse buitenlandse omroep hoorde over de invasie van Sovjettanks. Twee jaar later verhuisden zij en mijn grootvader naar Hamburg, in het vrije westen – wat toen nog niet eens een woord was. Bijna 30 jaar later ben ik daar geboren, en nog eens 30 jaar later sta ik bij Radio Free Europe, dat als een eenzaam Vrijheidsbeeld in het voormalige Oostblok staat. Wat een ironisch verhaal.